نگاهی کوتاه به نقاشی آیینی و مذهبی در ایران

بخواهیم خاستگاه این نوع از هنر ایرانی را جستجو کنیم، می توان از بخشی از صحبت های آیدین آغداشلو کمک گرفت. به گفته او، از نگاه تاریخی در دوره بعد از اسلام با آنكه تـصویرگری تحـت تـأثیر شـرایط و مقتـضیات زمـان ممنوع شد ولی هنرمندان ایرانی همچنان آفـرینشهـای هنـری خـویش را در قالـب مذهب و مقدسات به نحو شایسته ای ادامه دادند مانند هنر آذین قرآن مجید. ایرانیان بعد از اسلام به قصه گویی در زمینه حكایت های آدمیان و قدیسین و پیامبران پرداختنـد و از این طریق توانستند قصه گویی را با كمال الوهیـت در هـم آمیزنـد و عنـصری یگانـه و گسترده را فراهم سـازند.

اکثر پژوهشگران هنرهای تجسمی معتقدند که نقاشی عامیانه مذهبی در ایران به دوران صفویان یعنی همان مقطع تاریخی که مذهب تشیع در ایران به مذهب رسمی کشور بدل شده است، مربوط می‌شود.

تعداد زیادی از ساختمان‌های مذهبی که کاشی‌های نقاشی شده در آنها استفاده شده است، مربوط به عهد صفوی هستند و کمتر بنای مذهبی را در ایران می‌توان جستجو کرد که مربوط به پیش از دوران صفویه باشد و در آن نقاشی‌های عامیانه مذهبی وجود نداشته باشد.

این چنین نقاشی که آرزوها و علایق ملی، اعتقادات مذهبی و روح فرهنگ شهری خاص لایه‌های میانی جامعه شهری را بازنمایی می‌کند اتفاقی تازه‌تر از سایر اشکال نقاشی عامیانه (همچون پرده‌کشی، دیوارنگاری امام‌زاده‌ها یا نقاشی پشت شیشه با مضمون مذهبی) بود.

مضامین اصلی نقاشی عامیانه مذهبی معمولاً شامل حکایات مذهبی مربوط به زندگی پیامبراکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) که مهم‌ترین آنها واقعه کربلا و قیام حضرت امام حسین (ع) بود و نیز داستان‌های شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی و برخی حکایت‌های عامیانه بوده است و اصولاً نقاش این موضوعات را مطابق با شرحی که از زبان نقال و یا تعزیه خوان و روضه خوان می‌شنید می‌کشیده است.

همچنین روش ها و فنون سوگواری مثل دسته گردانی ها و نمایش هـای ثابـت و سـیار مذهبی که در طول تاریخ با توجه به مناسک مذهبی و مناسبت ها به وجود آمد، نقش تاثیرگذاری در هنرهایی مثل نقاشی گذاشت که این دوره از تحولات عمده در تاریخ هنر دوره اسلامی تلقی می شود. زیرا پس از سـال ها ممنـوعیتی كـه در آفـرینش اشـكال وجود داشت نقوشی از زمینه ها و موضوعات مذهبی بوجود آمد كه مـورد توجـه اغلـب ایرانیان بود. این نقاشی ها كه به عنوان هنر بومی و مردمی ایران تلقی می شود نزد مردم به «نقاشی قهوه خانه ای» معروف است. اما از آنجا كه زمینه و محتـوای اصـلی این نقاشی ها مذهبی است و به نمایش وقایع عاشورا و سایر حوادث مربـوط بـه امامـان می پردازد بیشتر به «نقاشی كربلا» معروف شده است. مدتی بعد نقاشی های ثابت بـدل بـه پرده های گردانی شدند كه نقاشی روی پارچه و نمایش آنها در كوی ها و محله هـا توجـه مردم را به این تصاویر بیشتر كرد. در این نقاشی ها نقش شـهیدان، خشونت و قساوت دشمنان امامان نیز توصیف می شد. در واقع این نوع نقاشی از دوره قاجاریـه به خـدمت نمایش و بازآفرینی حوادث كربلا درآمد.

هنر آیینی در زمینه هنرهای تجسمی را می توان به دو دوره هنر سنتی و هنر مدرن تقسیم کرد. بسیاری از صاحب نظران اوج آن را در دوره قاجار می دانند، بخصوص که نقاشی‌های پشت شیشه ای از نخستین نقاشی‌های آیینی است که در دوران زندیه و قاجار شکل گرفت. هنرمندانی که به خلق این آثار پرداختند در دوره‌های بعد دنباله‌رویی نداشتند و همین امر سبب شد این شکل از نقاشی تداوم نیابد. نقاشی پشت شیشه ای ایرانی به دو دسته نقاشی‌های مذهبی و تزئینی تقسیم می‌شود. نقاشی‌های مذهبی شامل نقاشی‌خط و شمایل‌هاست. نقاشی‌های تزئینی هم مرکب از گل و مرغ، شمایل، دورنما، مجالس شاهنامه و همچنین آثاری با الهام از داستان‌های عاشقانه ایرانی است. شمایل‌های پشت شیشه با محتوای ارزشمندی که دارند می‌توانند در زمره هنرهای دینی قرار بگیرند.

نقاشی پشت شیشه ای در سال‌های پایانی رونقش، با الهام از تعزیه و پرده‌خوانی شکل گرفت. این اتفاق نشان‌دهنده استمرار اعتقادات قلبی مردم به مذهب تشیع و همچنین فرهنگ ایران باستان بود. اما همراه با دگرگونی‌های اجتماعی ایران و تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، فرهنگ و هنر هم دستخوش تحولات عمده شد و طرفداران نقاشی پشت شیشه ای هم به‌تدریج کمتر شدند.

نماد در نقاشی‌های پشت شیشه ای نقش مهمی داشت. اژدها، شیر، کبوتر و آهو از جمله موجوداتی هستند که به صورت نمادین در این نوع نقاشی به کمک تصویرگران می آیند، همچنین سلاح هایی چون کشکول و تبر هم که هر کدام معنای خاصی دارند در این تصاویر و کاشی کاری ها به چشم می خورند.

اما با رسیدن به دوره معاصر فصل تازه ای در هنر آیینی نیز گشوده شد و هنرمندان با تنوع و امکانات بیشتری این مسیر را پی گرفتند. شاید مشهورترین تابلو مذهبی در دوران هنر مدرن توسط استاد فرشچیان در سال ۱۳۵۵ به تصویر کشیده شد که در سال ۱۳۶۹ توسط استاد به موزه آستان قدس رضوی هدیه شد. در این دوره تصویرگری مذهبی شکل دیگری به خود گرفت که تاثیر هنر آیینی را می توان در هنر انقلاب اسلامی و پس از انقلاب آن نیز به وضوح دید.